خاک بستری که از ۸۰۰۰ سال پیش در خدمت تهیه ضروری ترین نیاز انسان (غذا و به تبع کشاورزی) بوده و تمدن‌های بسیاری که بر پایه همین بستر بنا نهاده شده‌اند؛ اما امروز در آخرین نفس‌های خود به سر می‌برد و چه تمدن‌هایی که این‌چنین به دست خودمان در حال نابودی است.

پنجم دسامبر امسال مصادف با ۱۴ آذرماه، روز جهانی خاک نام گرفته و شعار امسال این روز نیز « تاکید بر جلوگیری از شوری خاک و افزایش بهره وری خاک» است. بهره وری خاک که به نوعی افزایش باردهی و در نهایت حاصلخیزی آن را به دنبال دارد جزو پایه ترین موضوعات در کشاورزی به شمار می‌رود.

کشاورزی، بخشی است که در کنار عجین شدن با زندگی بسیاری از مردم، با تمام قوا متکی به خاک بوده و در واقع راه اصلی تغذیه یک گیاه نیز از این طریق میسر می‌شود. استفاده بهینه از خاک در زمان کشت محصولات و برخورد صحیح و تزریق عناصر مفید و به حد نیاز به این بستر باعث می‌شود تا پیامدهای مشکل زایی چون فرسایش این سرمایه گرانبها را رقم زد.

مسئله فرسایش خاک و نابودی اراضی کشاورزی هم‌چون یک چرخه بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند. در واقع با فرسایش است که اراضی مستعد کشاورزی نابود می‌شوند و با نابودی این اراضی نیز خاک دیگر توان حمل گیاه را از دست می‌دهد. فرسایش خاک هر ساله با نابودی این اراضی مهم باعث کاهش دو الی سه درصدی محصولات کشاورزی نیز می‌شود.

بر اساس گفته‌ی عباس احمدی، استاد گروه خاکشناسی دانشگاه تبریز، در اراضی جنگل تراشی شده کشور سالانه  حدود ۵۰ الی ۲۰۰ تن خاک در هر هکتار از طریق فرسایش از بین می‌رود. در اراضی دیمکاری شده نیز سالانه بین ۲۰ الی ۵۰ تن در هر هکتار و در اراضی کشاورزی و مراتع نیز حدود ۱۰ تن خاک در هر هکتار فرسایش می‌یابد. این در حالی است که سالانه فقط یک الی دو تن خاک در هر هکتار از اراضی ایران تولید می‌شود.

وی با اشاره به این‌که متوسط جهانی فرسایش خاک، چهار الی پنج تن در هر هکتار است، می‌گوید که متوسط فرسایش سالانه خاک ایران، چهار الی پنج برابر متوسط جهانی و حدود ۱۸ تن در هر هکتار است و مجموعه سالانه حدود دو میلیارد تن از کل خاک‌های ایران فرسایش می‌یابد.

ایران دارای رتبه نخست شدت فرسایش خاک در جهان است

به گفته‌ی وی؛ قاره آفریقا در طول یک دوره، رکورددار شدت فرسایش خاک در جهان بود اما در مقابل این فرسایش ایستاد و آسیب‌های آن را کاهش داد؛ اکنون نیز آسیا به عنوان قطب فرسایش خاک بوده و ایران دارای رتبه نخست شدت فرسایش خاک در جهان است.

متاسفانه اکنون مسئله خاک در کشور ما، در کنار بحران آب، به یک بحران دیگری تبدیل شده است که همچنان ایران در بی خبری این موضوع به سر می‌برند. 

آن‌چه که در این گزارش به آن می‌پردازیم، اهمیت تغذیه گیاه از خاک و روش‌های محافظتی است که بدانیم چگونه می‌توان بدون وارد کردن لطمه‌ای جبران ناپذیر به بدنه خاک، می‌توان از آن برای تغذیه گیاه استفاده کرد و از فرسایش سالانه بین ۳۰ تا ۶۰ تنی آن در اراضی کشاورزی جلوگیری به عمل آورد.

حاصلخیزی خاک که در مقابل فرسایش خاک قرار دارد، اصل مهمی برای تولید محصولات کشاورزی سالم و باکیفیت و از طرف دیگر بهبود وضعیت خاک است. در این راستا نیز مبحث کوددهی مطرح می‌شود. کوددهی در کشاورزی کشور ما اغلب به یک صورت و آن هم تزریق مستقیم به خاک انجام می‌گیرد. برخی کشاورزان آگاهانه و یا به شکل تجربه از پدران خود، راه و روش قبلی خود را با اضافه کردن هر چه بیشتر کود به خاک پی می‌گیرند.

از طرفی نیز یارانه‌ای بودن کودهای شیمیایی کشاورزی نیز به این مورد کمک می‌کند و کشاورزان با خرید ارزانتر و بیشتر از کود به فکر افزایش تولید خود حتی به قیمت از بین رفتن خاک هستند. در راستای مقابله با این امر و حذف بازار سیاه کود که از تفاوت قیمت کود یارانه‌ای و بازار آزاد می‌آید، چندی پیش دولت از خروج برخی کودها از گروه کودها یارانه‌ای خبر داده و از طرفی همزمان با وقوع گرانی اجناس در بازار، قیمت کودهای شیمیایی نیز افزایش یافت. در این راستا خرید برخی کودهای شیمیایی از جمله پتاسه و فسفاته از اولویت کشاورزان خارج شده و کود ازته که همچنان یارانه‌ای در دستورکار کشاورزان قرار گرفت. 

در این راستا جمشید باقریان، مدیر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی آذربایجان شرقی (شرکتی که وظیفه تامین و توزیع کود را بر عهده دارد) در گفت‌وگو با ایسنا، می‌گوید: سال گذشته دولت به دلیل این‌که برخی اجناس را نتوانست از طریق ارز ترجیحی وارد کشور کند، از طریق ارز نیمایی این کار را انجام داد و در نهایت قیمت برخی از کودها افزایش یافت و از طرفی کشاورزان قدرت خرید بالایی نداشتند.

وی می‌افزاید: با وجود این افزایش قیمت اما اگر دلار آزاد سال گذشته با امروز را مقایسه کنیم متوجه می‌شویم که کودهای امروز با قیمت یارانه‌ای و کمتر از مقدار هزینه موردانتظار عرضه می‌شود. 

وی با اشاره به عدم کاهش مصرف کود ازته در سطح استان طی سال گذشته، ادامه می‌دهد: سال گذشته برنامه شرکت ما توزیع ۶۳ هزار و ۹۲۲ تن کود شیمیایی ازته بوده و امسال نیز این رقم به ۷۰ هزار و ۲۹ تن رسیده است که تاکنون بیش از ۸۵ درصد آن تامین شده است.

باقریان با اشاره به تامین ۲۷ درصدی کود فسفاته و تامین ۱۰۸ درصدی کود پتاسه در استان، می‌گوید: کود در انبارهای ما به حد کافی وجود دارد و مشکلی از بابت کمبود کود نداریم. هرچند متاسفانه با توجه به خشکسالی و کاهش بارش‌های رخ داده، امسال متقاضی کودهای شیمیایی کمتر از حد انتظار نسبت به سال گذشته است. 

قیمت کودهای شیمیایی

وی با بیان این‌که برنامه توزیع کودهای فسفاته و پتاسه امسال نسبت به سال گذشته افزایش داشته است، خاطرنشان کرد: قیمت انواع کودهای توزیعی توسط شرکت خدمات حمایتی کشاورزی شامل کود اوره یارانه‌ای ۵۰ کیلویی به قیمت ۶۵ هزار و ۱۶۲ تومان،  سوپر فسفات تریپل یارانه‌ای ۵۰ کیلویی به قیمت ۴۲۳ هزار تومان، سوپر فسفات ساده ۵۰ کیلویی ۱۹۰ هزار تومان، کلروپتاسیم پودری و گرانول ۵۰ کیلویی به قیمت ۵۰۰ هزار تومان، سولفات پتاسیم ۵۰ کیلویی به قیمت ۵۴۴ هزار و ۲۵۰ تومان، فسفات ۱۳ درصدی یارانه‌ای ۵۰ کیلویی به قیمت ۱۹۰ هزار تومان، آلی فسفاته گرانوله ۱۶ درصد ۵۰ کیلویی به قیمت ۲۲۵ هزار تومان است.

وی می‌افزاید: برخی کودها از جمله سولفات آمونیوم و نیترات آمونیم مخلوط با سولفات آمونیوم یا دی آمونیوم فسفات  قبلا در سبد حمایتی دولتی قرار داشتند اما اخیرا با توجه به افزایش قیمت خرید تضمینی از سبد حمایتی خارج شدند.

نصرت اله نجفی، استاد تغذیه گیاه دانشگاه تبریز نیز  در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص اهمیت گیاهان در بستر خاک، می‌گوید: حیات بشر در جهان به گیاهان وابسته است زیرا گیاهان غذا، پوشاک، سوخت، مصالح ساختمانی و داروهای موردنیاز بشر را تامین می‌کنند؛ هم‌چنین، گیاهان با انجام فتوسنتز اکسیژن مورد نیاز بسیاری از جانداران را تولید کرده و با تثبیت گاز کربن دی‌اکسید از بروز پدیده گرمایش جهانی جلوگیری می‌کنند.

حضور گیاهان موجب کاهش فرسایش خاک و کاهش ریزگردها

وی می‌افزاید: حضور گیاهان در جهان باعث زیبا شدن دنیا، آرامش‌بخشی به انسان، تصفیه هوا، کاهش فرسایش خاک و کاهش ریزگردها می‌شود. بنابراین، کشت گیاهان (توسعه سطح سبز) و افزایش رشد و عملکرد گیاهان در کره زمین اهمیت زیادی دارد.

وی با بیان این‌که عوامل مختلفی بر رشد و تولید محصول‌های کشاورزی و کیفیت آن‌ها اثر دارند، ادامه می‌دهد: بسیاری از این عوامل به‌ وسیله بشر قابل‌کنترل نیستند. یکی از این عوامل نیز که به‌ دست بشر قابل‌دستکاری و کنترل است، تغذیه گیاه را شامل می‌شود.

نجفی تشریح می‌کند: تغذیه گیاه را در هر مرحله از رشد گیاه به روش‌های مختلف می‌توان بهبود بخشید و حتی با مصرف کودهای مختلف پیش از کشت گیاه نیز می‌توان این کار را انجام داد. بررسی‌های سازمان غذا و کشاورزی (FAO) نشان داده است که در ۵۰ سال گذشته مصرف کودها و بهبود تغذیه گیاهان توانسته است تولید محصول‌های کشاورزی را تا ۵۰ درصد افزایش دهد.

وی با اشاره به آغاز مصرف کودهای شیمیایی از حدود ۸۰ سال پیش در ایران، می‌گوید: تاکنون، بسیاری از کشاورزان ما فقط با چند کود شیمیایی آشنا هستند و فقط آن‌ها را مصرف می‌کنند در حالی‌که گیاه مانند انسان به عنصرهای غذایی مختلف نیاز دارد. از طرف‌دیگر، آهکی بودن و بالا بودن pH اغلب خاک‌ها، کمبود مواد آلی، نبود آب کافی، شوری خاک و آب، غلظت زیاد بی‌کربنات و کربنات آب آبیاری و محلول خاک‌ها، رایج نبودن مصرف عنصرهای غذایی کم‌مصرف، تنش‌های گرما و سرما و … سبب مختل شدن تغذیه گیاهان در اغلب خاک‌های ایران و شیوع کمبود عنصرهای غذایی مختلف در محصول‌های کشاورزی و در نتیجه در انسان و دام شده‌ است.

وی با اشاره به افزایش قیمت برخی کودهای شیمیایی، می‌افزاید: این امر سبب کاهش مصرف کودهای مورد نیاز گیاهان شده است زیرا عموم کشاورزان ما ثروتمند نیستند و توان خرید کود با قیمت بالا را ندارند. بنابراین، کاهش مصرف یا عدم مصرف کودهای مورد نیاز گیاهان، سبب بروز کمبود عنصرهای غذایی مختلف در گیاهان و کاهش تولید محصول‌های کشاورزی و کیفیت آن‌ها می‌شود.

توصیه به استفاده از مدیریت تلفیقی تغذیه گیاهان

این استاد دانشگاه در تشریح اقداماتی که می‌توان این خلا را جبران کرد، اظهار می‌کند: توصیه می‌شود که کشاورزان از «مدیریت تلفیقی تغذیه گیاهان» استفاده کنند.  مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه به‌ صورت «تلفیق بهینه کودهای آلـی، شیمیایی و زیستی و استفاده هوشمندانه از آن‌ها در یـک نظام کشت یا تنـاوب زراعی با هدف استفاده از منابع بومی خـاک برای تولید محصول بهینه و حفظ آن بدون آسیب رسـاندن بـه زیست‌بوم خـای و محیط‌زیست» تعریف می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: هدف‌های مدیریت تلفیقی تغذیه گیاهان شامل افزایش محصول در واحد سطح و تامین امنیت غذایی، افزایش حاصلخیزی خاک، تغذیه متعادل گیاهان و تولید محصول‌های کشاورزی سالم و ارتقای سطح سلامت جامعه، کاهش مصرف نهاده‌ها مانند کودهای شیمیایی، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش جمعیت جانداران مفید خاک، افزایش کارایی مصرف آب و کود، حفاظت محیط‌زیست و کاهش اثر تنش‌های غیرزیستی و زیستی در گیاهان است.

لزوم انجام آزمون خاک پیش از کوددهی به خاک

وی با اشاره به اثر متقابل میان تغذیه گیاهان و سایر عملیات مدیریت مزرعه، اظهار می‌کند: برای اجرای «مدیریت تلفیقی تغذیه گیاهان» به کشاورزان عزیز توصیه می‌شود که پیش از مصرف کودهای مختلف، از خاک مزرعه، برگ و میوه درختان و آب آبیاری مورد استفاده نمونه تهیه کنند و به آزمایشگاه تحویل دهند تا تجزیه شود. البته مصرف کودهای مختلف (آلـی، شیمیایی و زیستی) بایستی بر اساس نتایج آزمون خاک، تجزیه گیاه و کیفیت آب آبیاری و بر اساس توصیه کارشناسان مربوط انجام شود.

نجفی می‌گوید: کشاورزان می‌توانند در هنگام مصرف کودها با توجه به توصیه کارشناسان به منبع کود، مقدار کود، روش مصرف کود و زمان مصرف دقت کافی داشته باشند. مصرف کودهای شیمیایی را تا آنجا که امکان دارد کم کنند و به جای آن‌ها از کودهای آلی و زیستی استفاده کنند.

وی می‌افزاید: کشاورزان باید از آتش زدن بقایای محصول‌های کشاورزی و سوزاندن کودهای دامی خودداری کرده و این مواد آلی را در خاک مصرف کنند. به کشاورزانی که عملیات کاشت، داشت و برداشت را با دست انجام می‌دهند و از ادوات کشاورزی مکانیزه استفاده نمی‌کنند، توصیه می‌شود به جای تک‌ کشتی از کشت مخلوط چند گیاه (گرامینه با لگوم) در یک سال استفاده کنند.

وی ادامه می‌دهد: کشاورزان بایستی ضمن رعایت تناوب زراعی، برای کشت از رقم‌های مناسب که توان جذب آب و عنصرهای غذایی زیادی دارند، استفاده کنند. با انجام این کارها، هم محصول بیشتر و با کیفیت بهتر تولید می‌کنند و هم کود کمتری مصرف می‌کنند. 

این استاد دانشگاه تبریز می‌گوید: کشاورزان می‌توانند در هنگام آبیاری، ضمن توجه به کیفیت آب، از روش آبیاری مناسب و مقدار آب کافی در هر آبیاری استفاده کنند. در بسیاری از مواقع، عنصرهای غذایی به‌ دلیل کمبود آب در خاک (خشکی) یا زیادی آب در خاک (غرقاب) غیرقابل‌جذب گیاه می‌شود و اگر خاک آب کافی داشته باشد، نیازی به مصرف برخی کودها نخواهد بود.

وی می‌افزاید: در هنگام کاشت گیاهان، استفاده از روش‌های «خاکورزی حفاظتی» و «تراکم کشت مناسب» پیشنهاد می‌شود؛ هم‌چنین برای کنترل آفت‌ها، بیماری‌ها و علف‌های هرز از «مدیریت تلفیقی آفت‌ها» بر اساس توصیه کارشناسان استفاده باید کرد.

بر اساس این گزارش؛ خاک بستر تمدن‌های بزرگی چون ایران است که نابودی آن نیز در نهایت به نابودی حیات ما خواهد انجامید. در نتیجه پاسداشت از این سرمایه گرانبهای خدادادی نیز وظیفه هر یک از ما است.

انتهای پیام